De plannen
In de jaren zestig ontdekt Nederland de auto.
Het Rijkswegenplan van 1968 toont een dambord van rijkswegen.
Eén ervan aan de oostkant van Utrecht: rijksweg 27.
Rijkswaterstaat tekent een achtbaans snelweg dwars door het landgoed Nieuw Amelisweerd.
Nieuw Amelisweerd is pas sinds 1964 opengesteld voor het publiek.
Eeuwenlang waren de landgoederen Amelisweerd en Rhijnauwen het bezit van adellijke families. In de twintigste kocht de gemeente Utrecht de landgoederen aan ten behoeve van de recreërende stadsbewoner.
Bijzonder aan de landgoederen is onder meer de ouderdom van bomen, zo ook de vele soorten paddenstoelen, de stinzenplanten en het essenhakhout. Allemaal elementen, die dit grootste rivierkleibos van Noordwest Europa tot een gebied van buitengewone ecologische waarde maken.
In de jaren ‘60 bestaat er nog geen inspraak. Er is alleen een onteigeningsprocedure. Wel wordt Fort Vechten gespaard vanwege de archeologische vondsten uit de Romeinse tijd. Dat heeft tot gevolg dat de weg vlak langs de Kromme Rijn wordt getrokken.
Rijkswaterstaat is van plan het bos in de herfst van 1971 te kappen, zodat de A27 uiterlijk in 1976 kan worden opengesteld..
De discussie, de alternatieven
Planologiestudent Jaap Pontier ontdekt eind 1970 het plan tot aanleg van de weg. Met een aantal vrienden vormt hij in 1971 de Werkgroep Amelisweerd, die twee rapporten publiceert.
Na het aanbieden van 38.000 handtekeningen en een uitvoerige discussie met het Rijk en in de gemeenteraad wordt de weg naar de rand van het bos verschoven (het door de Werkgroep Amelisweerd ontworpen tracé C). Het is de eerste keer dat een actiegroep zoiets bereikt.
In 1975 komt Rijkswaterstaat met een nieuw ontwerp voor dit tracé. Voor de verdiepte vliesconstructie is een kapbreedte nodig van 155 meter. De Werkgroep Amelisweerd stelt in een nieuw rapport als alternatief een constructie in een betonnen bak voor, 60 meter breed.
Tegelijkertijd ontstaat er discussie over de noodzaak van de aanleg.
De Utrechtse gemeenteraad keert zich vanaf 1978 tegen de aanleg van de weg door Amelisweerd.
In 1980 heeft een Kroonberoep tegen het bestemmingsplan Maarschalkerweerd als resultaat, dat de weg volgens de door de Werkgroep voorgestelde bakconstructie wordt aangelegd.
In de Tweede Kamer wordt in 1982 een motie voor heroverweging van de aanleg echter met 69 tegen 71 stemmen verworpen.
Acties
Dat de discussie zo vergaand wordt gevoerd, is zowel het gevolg van het volhouden van procedures en de politieke discussie, als van concrete acties en demonstraties.
Na een succesvolle demonstratie in het najaar van 1978 beginnen de ‘Vrienden van Amelisweerd’ een eventuele bosbezetting voor te bereiden.
In de daaropvolgende jaren volgen er bezettingsacties en blokkades van zandtransporten.
Tenslotte wordt in september 1982, na opnieuw een demonstratie van 3000 mensen, het bos bezet.
Er worden boomhutten gebouwd. Tot driemaal wordt het bos door de ME ontruimd, maar de bosverdedigers komen steeds terug.
Dan neemt minister Zeevalking het besluit het bos zo snel mogelijk te kappen. Op vrijdag 24 september 1982 wordt het bos tot verboden gebied verklaard. De 500 bosbezetters worden door 600 man ME het bos uitgedreven. Hoewel een kort geding is aangekondigd en zelfs enige uren uitgesteld, worden binnen enkele uren 672 bomen door bulldozers omgeramd. Zo wordt de rechtszaak die middag een farce.
Volgens de Vrienden van Amelisweerd wordt op die dag nog eens duidelijk wat er al die tijd plaats had gevonden: een tactiek van voldongen feiten.
En toen?
In 1986 is de A 27 opengesteld. Nog op de dag van openstelling moest de Raad van State uitspraak doen over een schorsingsverzoek betreffende de geluidsschermen.
Sindsdien is de weg drukker geworden dan in menige prognose was gedacht. Daarbij moet wel worden bedacht, dat de ontwikkeling van het openbaar vervoer in de Utrechtse regio is achtergebleven bij de groei van het asfalt.
De bezoeker van het bos kan het lawaai van de weg nog tot honderden meters in het bos horen. Het blijft echter nog altijd een bijzonder landgoed.
Het belang van Amelisweerd en Rhijnauwen als natuurkerngebied wordt tegenwoordig alom erkend. Wel is de recreatiedruk groot: jaarlijks komen hier meer dan 1 miljoen bezoekers.
Een teken, hoe belangrijk de landgoederen nog altijd zijn.
En misschien is er wel behoefte aan nog meer Amelisweerden….
Andere bedreigingen
I. Verkopen?
In 1987 stond de gemeente Utrecht diep in het rood. Een deel van College van b&W wilde de landgoederen verkopen aan de AMEV (tegenwoordig:Fortis). Mede door acties van de Vrienden van Amelisweerd is dat niet door gegaan. Het College kreeg er geen steun voor in de gemeenteraad.
II Kappen?
Nadat de verkoopplannen waren afgesprongen, werd het tijd om eens een goed beheerplan op te stellen. Dat werd uiteindelijk in 1990 vastgesteld door de gemeenteraad van Utrecht.
Aanvankelijk wilde men grote delen van het bos en de meeste lanen in een periode van 25 jaar kappen “om het bos te verjongen”. Wij hebben hier grote bezwaren tegen in gebracht omdat dit tot vernietiging van de ecologische en cultuurhistorische kwaliteit zou leiden, nog afgezien van de aanslag op de recreatieve waarde. De verjongingsplannen werden flink teruggeschroefd, zeker toen de eerste “verjongingskap” niet tot groot succes leidde.
In 2008 kwamen de plannen om de lanen en delen van het bos te kappen weer even zo vrolijk terug in de beheervisie ‘Noblesse Oblige’.
Voorlopig lijken die plannen weer van de baan, ook als gevolg van het zevende rapport van de Vrienden, “’ Amelisweerd verdient meer’.
III. De druk vanuit de omgeving
Rond Amelisweerd zijn er voortdurend plannen die weer extra druk leggen op het gebied.
Zo is er op Mereveld een golfbaan aangelegd, waardoor buiten de golfers niemand van het gebied kan genieten, terwijl het ooit bedoeld was als overloop voor de intensieve recreatie op de landgoederen.
Ook het universiteitscentrum De Uithof rukt stukje bij beetje op. Midden jaren negentig werd een locatie voor studentenhuisvesting gebouwd op een plek die de bestemming natuur had, juist als buffer voor Amelisweerd. De gemeente en de universiteit zegden ecologische compensatie toe, die voor het overgrote deel nog altijd moet worden gerealiseerd.
Wel lukte het ons om een woningbouwlocatie aan de Koningsweg, pal tegen het bos, tegen te houden. Maar de toekomst van dit gebied, Maarschalkerweerd, is nog altijd niet duidelijk.